The Tipping Point başlıqlı yazımın davamı olarq yazmıram. Ancaq, yenə eyni kitabdan yazının qısaldılmış tərcüməni yayınlayıram. Axşam oxudum, özümün xoşuma gəldi, fikirləşdim ki, çoxumuz üçün maraqlı olar.
MALCOLM GLADWELL
Psixologiyada “channel capacity” (Düzgün tərcüməni tapa bilmədiyimə görə kanal qabiliyyəti olaraq tərcümə etdim. Düzgün tərcüməni bilirsinizsə dəyişdirməyə hazıram) deyilən bir termin var. Bu, beynimizin informasiya saxlama qabiliyyyəti ilə əlaqədar olan anlayışdır. Təsəvvür edin ki mən sizə üç musiqi tonu çalıram; aşağı, orta və yuxarı. Siz bunların üçünü də yadda saxlaya bilərsiniz. Bu cür testin məqsədi beynimizin nə qədər fərqli tonları ayırma qabiliyyətində olduğunu ölçməkdir. Əlbətdə bəzi insanlar var ki, min fərqli ton çalsanız yenə də onları fərqləndirə bilirlər. Ancaq, biz əksəriyyətdən bəhs edirik. Əksəriyyət isə əsasən altı fərqli tonu ayırd edə bilir. Məsələn, mən beş yüksək ton səsləndirsəm, siz onun beşini də xatırlaya bilərsiniz. Beş alçaq ton çalsam bu tonları da xatırlayarsınız. Ayrı ayrılıqda əlbətdə ki. Ancaq, bunları qarışdırsam xatırlayıb ayırd edə biləcəyiniz ton sayısı beşdir. Çünki, siz on fərqli tonu xatırlaya bilməyəcəksiniz. Ayırd edə bilməyəcəksiniz.
Başqa misal; əgər sizə 20 stəkan çay versəm və hər biri də fərqli dərəcli şəkərli olsa siz iyirmi fərqli stəkanı ayırd edə bilməyəcəksiniz. Ən çox altı və ya yeddi stəkanı sırası ilə düzgün ayır edəcəksiniz, sonrası isə qarışacaq.”Belə görsənir ki, bizim əsəb sitemimizdə öyrənməmizlə əlaqəli bir məhdudiyyət mövcuddur, elə bir məhdudiyyət ki, bütün kanal qabiliyyətimizi əhatəsinə alır.” bunu Psixolog George Miller özünün “The Magical Number Seven” adlı kitabında yazır. Məhz buna görəddir ki, bütün telefon nomrələri yeddi rəqəmlidir. Yaddaş mütəxəssisi Jonathan Cohen “ Səkkiz və ya daha yuxarı sayılı rəqəımlər də ola bilər, ancaq insanın bunları yadda saxlama qabiliyyəti azalır və bu isə daha çox səhvlərlə naticələnər” deyir.
Biz əlbətdə ki çox sayıda məlumatı yaddaçımızda saxlayırıq. Bu intellektual qabiliyyətdir. Xam informasiyaları alırıq və onları yerləşdiririk. Ancaq, fikirləşdikdə yenə də kanal qabiliyyəti önə çıxır. Məsələn, mən sizə ən yaxın bildiyiniz insanları sayın desəm mənə 12 insan adı çəkərsiniz. Yenə təkrar edirəm, bu əksəriyyətə aiddir, mütləq deyil. Təbii ki, bu vaxt məsələsidir, uzun müddətdə daha çox insan saya bilərsiniz. Ancaq, qısa müddətdə ağla gələb bu 12 nəfər, psixologiyada “simpatiya qrupu” adlanır. Bu ilk 12 nəfər sizin ən çox sevdiyiniz, düşündüyünüz, əlaqədə olduğunuz insandır. Biraz daha siyahını uzatsanız, 30 nəfərin adını yazsanız, görəcəksiniz ki, 30-cu sıraya qalxdıqca adlarını yazdığınız insanlar daha az qayğısını çəkdiyiniz, əlaqədə olduğunuz insanlardır.
Biz hamını eynı dərəcədə sevə bilmərik, hamının eyni dərəcədə qayğısına da qala bilmərik. Hamı bizə eyni dərəcədə yaxın da ola bilməz. Qabiliyyətimiz 12-15 insanı bəlkə də eyni dərəcədə sevmək, qayğısına qalmağa imkan verir.
Ən maraqlı faktor isə social channel limit (Sosial Kanal Məhdudiyyəti) anlayışıdır. Bu sahədə ən ciddi araşdırma Robin Dunbara aiddir. Dunbar beynimizdə neocortex adlı bölgədən bəhs edir və məhz bu bölgədə qarışıq hisslər və düşüncələr idarə olunur və ya cəmlənir. Dunbar, beyinin ölçüsünün bizi əhatə edən mühit və grup “ölçüsü” ilə düz mütənasib olduğunu qeyd edir. Məsələn meymunlar üzərində aparılan araşdırmada aydın olub ki, dəhə böyük gruplardakı meymunların beyinlərindəki neocortex daha böyükdür.
Böyük sosial qruplardakı insanların neocortexlərı daha qarmaşıq problemləri həll edə bilmək üçün daha da böyüyür. əgər sizin beş nəfərlik bir grupunuz varsa, siz cəmi 10 fərqli əlaqədən (relationship) xəbərdarsınız; sizin digər dörd nəfərlə və o dörd nəfərin bir biri ilə olan əlaqəsi.
Ətrafımızdakı insanların qayğısına qalmaq, onlar üçün yaxşı nələrsə etmək, diqqət yetirmək məcburiyyətindəyik. Qrup böyüdükcə bu çox çətinləşir. 20 nəfərlik qrup 190 (19+171) ikitərəfli əlaqə mövcuddur. Dunbar araşdırması nəticəsində Homo sapiens üçün maksimum qrup üzvü sayısının 150 olduğunu irəli sürüb. Bu 150 nəfər elə bir qrupdur ki, siz onların hər dərtləri ilə maraqlana bilirsiniz, qayğılarına qalırsıznız, yaxşı tanıyırsını, aranızdakı hissləri və əlaqəni kontrol edı bilirsiniz. Onların, bir qonaqlığına təsadüfən güdib çıxsanız, onlara qatılmaqdan utanmayacağınız, çəkinməyəcəyiniz bir qrupdan bəhs edirik. Dunbar, tarixi araşdırmaları nəticəsində bütün ordularda bir nəfərin əmrinə birbaşa kontrolu tapşırılan əskər sayısınınmaksimum 200 olduğunu qeyd edir (7 rəqəmini yenə yadda saxlayın, bizim Azərbaycan ordusunda da bu qayda mövcuddur).
“150 və daha kiçik qruplarda insan-insana əlaqələr kontrol altındadır, insanın insana sədaqəti mövcuddur, əmrlər və münasibətlər fərdi kontrol altındadır, qrup böyüdükcə fərdi tənzimləmə yox olur”, Dunbar.
Hutterites adlı dini icma da bu prinsiplə fəaliyyət göstərir, üzv sayısı 150 çatan qrup ikiyə bölünür.
“Kiçik qruplarda insanlar bir birinə daha yaxın olur. Onlar biri-birini daha qucaqlayır ki, bu da təsirli olmaq, uğur qazanmaq üçün vacib faktordur. Qrup böyüdükcə, insanlar da bir birindən uzaqlaşır, qopur. “, psixolog Gross.
Şirkətlərdə də eyni prinsipin əsas alındığını siz məndən yaxşı bilirsiniz. Mən yazını çox uzun yazdım, amma inanın ki, xeyli maraqlı məqamı da kəsmişəm.
Bir kişinin gərək ən çox 6 uşağı olsun ki, həyat yoldaşının da qayğısını çəkə bilsin! Yoxsa aləm qarışar bir birinə!
13 comments:
rüstem bu mövzuda tekrar yazdıgın üçün teşekkür edirem.men şexsen bir başa oxudum.ve fikirlerlede razıyam.Amma senin de dediyin kimi bezi insanlar çox ferli kanal gabiliyyetlerine sahib ola bilirler.bir de soruşmag iastediyim bir şey var normal insanlar bu gabiliyyetlerini artırmag üçün ne etmelidirler?
uje axiri pis oldu men 7 usaq dusunurdum.yeniden fikirlesmek lazimdir:)
Şərhlərinizə görə sağolun...
Əvvəla Elçinə; Elçin kitabın axırına hələ çatmamışam və heç bu barədə konkret təkliflər olacağına da inanmıram. Ancaq, onsuz da mənadan çıxan odur ki, bu təbii proses nəticəsində formalaşan bir hadisədir. Hətda mən çevirmədim, ancaq belə bir fikir də var idi ki, bizim bu qədər az qabiliyyətə malik olmagımızın bir səbəbi də əcdadlarımızla bağlıdır.
Kitab Türkçəyə tərcümə olunub. Tabıb oxusan əla olar. Qəşəngdi.
Elşən: Sən yeddi elə, birini verərsən mən saxlayaram, mən beş fikirləşirəm. Tənzimləyərik:)
Rustem, bu movzu chox derindir. Ferqli nezeriyyeler var ve siz sherhinizde dediyiniz kimi ekser nezeriyyeler bunu ecdadlarla baglayir. Mes, zamanin tesiri ile insanlarin beyinlerinden daha az istifade etmesi bugun bize butun beyin qabiliyyetimizi istifade etmeye imkan vermir. Cemi iki faizini istifade edirik, o da en chox istifade eden.
Amma yene de herenin ozunun yadda saxlama qabiliyyeti var ve bunlar bir birinden ferqlidir. Biraz pozitiv dushunce terefdari oldugumu gosterib meslehet vere bilerem ki, yaddashinizin guclu olmasi uchun guclu oldugunu dushunun, bu heqiqeten de komek edir. Ushaq meselesine geldikde ise, ureyiniz isteyirse eger, 10 ve ya daha artiq ushaginiz olsun,onda problem yoxdur. Isteyen 10-unada, ustelik yoldashina da qaygi chatdirar, istemeyen 1 ushaqla bele, ne arvadina qaygi gosterer, ne de ushagina. Mesele de, tek istemekden getmir. Onun sosial tipi meselesi var, ne derecede alturist olmagi var, nelerle maraqlanmasi var. Bilmirem heyfslenim, ya sevinim buna, insan tekce beyinin qabiliyyetinden asili olan varliq deyil. Yoxsa sadece canli texnika olarrdiq. Bu sosial mexluq:) o qeder bashqa amillerden de asilidir ki, ona gore de bu reqemler boyuk bir ehemiyyet kesb etmir. Muellifin ise, Malkom Qladvelin bele mubaligeli shekilde bunu chatdirmasini tam suretde basha dushmurem.
Aygun dediklerinizle tam raziyam. Ushaq meselesi dostumla zarafat idi sadece olaraq:)
Muellfi eslinde normal chatdirib. Menim chatdira bilmediyim ise esasen tercume eksikliyinden qaynaqlanir. Tercumeni ozum etmishem ve birbasha tekrar yoxlamadan kechmeyib:) Uzr isteyirem pis tercume uchun....
Mesele burasindadir ki, mesele tekce beynimizin yaddash gabiliyyeti ile elaqeli deyil.
Burada ingilisce "channel capacity" sozu istifade olunub. 7 v' ya 150 nefer ise yadimizda saxlayacagimiz insan sayisi deyil, heqiqi menada qeydine qalabileceyimiz ve kontrol ede bileceyimiz insan sayisidir.
Hazirda Human Resource kitablarinda veya meqalelerinde bu en chox muzakire olunan meselelerden birisidr. Hetda bir chox shirket tabechiliye en chox 150 insani verir. Chox sade mentiq ise budur: General Managerin birbasha elaqe saxladigi ve kontrol etdiyi koordinasiya grupu 7 neferden ibaretdir. Onun altindaki, IUstehsalat Mudirinin birbasha elaqe saxladigi koordinasiya grupu yene 7 nefer. Bu yeddi nefer ise her biri 7 neferi kontrol edir. Yeni, burada optimal yeddidir.Yeddiden yuxari qalxdiqca munasibet ipleri daha nazikleshir ve 150 bunun maksimumudur.
Bu marketoloqlarda ne xasiyyetdir e, evvel razilashdigini deyib, sonra razilashmamaginin sebeblerini bildirmek.:)
Bilirsiz nece, men tamamile basha dushmushdum meseleni, yeni sizin tercumenizi. Qebul ede bilmediyim ve ya anlamadigim niye bucur konkret reqemler gosterir. Illerle, psixologiya oyrenmishem. Tutalim, insan enerjisi, var donorlar, var vampirler. Donorlar munasibetlerde bashqalarinin neqativ enerjisini alir, yerine pozitiv enerji verir. Vampirler eksine. Ona gore vampirlere chox sayda munasibet qurmaq rahatdir. Onsuz da enerjileri ancaq artir. Donor ise daima verdiyinden ona nisbeten chetindir. Donorlar ozu de iki yere bolunur. Bezileri danishmaqdan enerji alir, onlarin hemin kanal mehdudiyyeti 150-den de artiq ola biler.
Kilsede 150 neferlik sosial kanal mehdudiyyeti ola biler, adeten enerji bolushme prosesi qarshiliqli bash verir, amma her yerde bele deyil axi. Enerjiden elave de chox faktor var. Demek istediyim, bunlar hamisi individualdir. Malkolm Qladvellin bir saat muhazireye 40000 dollar aldigini nezere alsam, onun dedikleri tamamile dogrudur.Mene pulsuz qulaq asmaq isteyeni zorla tapiram.:) Sadece niye bu qeder shishirdilir bu??
Aygun, ilk cumleleri oxuyanda cavabimi hazirlamaga bashladim,amma axira chatdiqda fikrimi deyishdirdim..
Sherhinize gore chox sagolun. Ela:)
Sozum yoxdur:)
Sevgili Rüstem,
Yedi rakamı ile ilgili kitabı okumadım, ama bu konuyu işleyen bir makale okumuştum. Ortaokul yıllarımda da psikoloji hakkında bir hayli okumuşluğum var. Benim teorıim basit: Eğer telefon numaraları 8 rakamlı olsaydı, bugün "7" için söylenen herşey 8 için söylenirdi. Nedeni ise çok basit: Beyin zamanla gelişir ve şekillenir. İnsanlar alakalı oldukları konular veya beyinlerine sundukaları açılımlar oranında gelişmiş beyne sahip olurlar. Bu gelişimin birinci maddesi sosyal ortamdır. İkinci maddesi sosyal ortam sayesinde gelişen meraklardır. Ve üçüncü maddesi meraklar ile artan açılımlardır.
Süper zeki bir çocuğun entellektüel olmaktan uzak bir sosyal ortamda dünyaya gelmesi onun vasat bir insandan fazlası olamayacağına işarettir. Marjinal örnekleri bir tarafa bırakırsak geçmiş zamanın bilim adamları ya soylu ailelerin çocuklarıdır ya da küçük yaştan itibaren bilim adamlarının okullarında eğitim görmüşlerdir.
Beyin böyle şekillenir, organda bir hasar yoksa ne olacağımız genel itibariyle, hangi ailenin çocuğu olduğumuzla ilgilidir.
Örneğin bir Türk anne üçüz doğurmuş olsun. Bu bebekler doğdukları anda, bir İngiliz ve bir İsrailli aileye verilsin. Biri de Türk ailede kalsın. Bu üç çocuğa da özleri hakkında hiçbir şey söylenmesin. Mesela 15 yaşına geldiklerinde, biri Türk'tür, Türkçe konuşur ve büyük ihtimalle Müslüman'dır. Biri İngiliz'dir, İngilizce konuşur ve büyük ihtimalle Katolik'tir. Diğeri ise İsrail'lidir, İbranice konuşur ve Yahudi'dir. Demek ki bizi biz yapan hangi kanı taşıdığımız değil, hangi sosyal ortamda yaşadığımızdır.
Kendimden bir örnek vereyim: Ailem beni deli diye psikoloğa götürmüş 3 yaşındayken. Zira gerçekten deli gibi bir çocukmuşum. Aşırı meraklıymışım ve aşırı yaramaz. Bu aşırının gerçekten çok aşırı olduğunu söylemeliyim. Hala benim çocukluk hikayelerimle eğlenilir. Gerçekten acayipmişim, 5 yaşındayken gittiğimiz doktorun bekleme salonundaki toplam hasta sayısından, doktorun yıllık kazancını hesaplamışım ve doktor olmaya karar vermişim. Annem beni dövünce gidip onun kristal vazolarından birini kırarmışım ki bir daha dövmesin. İlkokul 2. sınıftayken, abimin ilkokul 5. sınıf matematik ödevlerini yaptığımı çok net hatırlıyorum.
Psikolog benim aşırı zeki olduğumu söylemiş ve Ankara'da bir okul tavsiye etmiş. Demiş ki; eğer gerekli eğitim verilmezse beyin tembelliği olabilir. Ancak iş-güç İstanbul'da olunca, Ankara'ya gitmek mümkün olmamış.
Yetiştiğim sosyal çevre her ne kadar ortalama üstü bir entellektüelliğe sahip olsa da beyin tembelliğinin gerçekleştiğini söyleyebilirim.
Kuzenim mesela. Bence çok zeki bir çocuktu, okula başlayana kadar. Sonra okulunda sınıfın "en"lerinden biri oldu. Beyin rekabeti sever. Rekabet yoksa beyin de rölantiye alır. O zeki çocuk yavaşça beynini kullanmaktan vazgeçti; çünkü en iyisi oydu işte daha ne olacaktı ki? O çocuk lise 1'de sınıfta kalacak bir hale geldi.
Bunları kendimi veya zihinsel genetik mirasımızı övmek için yazmadım tabii ki. Yazdım; çünkü beynin nasıl gelişeceğinin cevabı burada. Ne kadar zeki, ne kadar sosyal, ne kadar kültürlü vs. insanlarla etkileşim halinde olursan, beynin de o kadar gelişiyor.
Sizi bilmem, ama ben çocuğumu (olunca) bu tip insanlarla bir arada bulunabileceği sosyal ortamlara sokmak için ne gerekiyorsa yapacağım.
Saygılar...
Yıne her zamanki gibi çok net ve açıklayıcı bir yorum...Fikirlerini paylaştığın için teşekkür ederim Bülent.
Bu yedi rakamşna ben çok aktım galiba. Diğer arkdaş (Aygun)de buna vurgu yapmış. Katılıyorum dediklerinize. Benim bu konuyu,hem 7 hem de 150 rakamlarını tekrar bir araştırmam gerekecek.
Beyinin gelişmesi ile ilgi sğylediklerine yüzde yüz katılıyorum. Sen şimdi de çok zekisin ve bu yazılarından zaten belli, ama keşke o zaman ailen seni daha "yüksek" bir ortama soksaydı.
Ortam beyinin gelişmesi, kişiliğin oluşmasş ve.s gibi konularda en önemli faktördür. Yatılı okullarda okuyan öğrenci ile ailede yanında kalan öğrenciler arasında net farklılıklar görmek çok kolay hatta.
Şərhləriniz ilə yazılara gözəllik qatdığınız və yeni şeylər öyrənməyimə kömək etdiyiniz üçün hamınıza çox təşəkkürlər.
Bulent Akgulun yazdigina psixologiyada sosiogenlerde pozulma deyirler. Ushaq eziyyet chekmediyinden, beynini zorlamadigindan neticede "emek" sosiogeninde menfilik yaranir ve tenbel insanlar yaranir. Bu tip insanlara "Yevqeniy Onegin" deyilir. Pushkinin eyni adli eserindeki personajin adindan istifade olunub. Mende de bu "Onegin"lik var. Neise.. Bu movzudan yaman xoshum geldi, eslinde saatlarla danisha bilerem. Amma stop demek lazimdir. Rustem, teshekkur edirem, bele gozel movzu uchun.
Men teshekkur edirem Aygun,
Belke sen bu movzunu oz blogunda yazasan biz de oyrenek...Chox sevinerem ...
Post a Comment